İlgi: (a) 3996 sayılı Bazı Yatırım Ve Hizmetlerin Yap-İşlet-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanun

          (b) 3996 Sayılı Bazı Yatırım Ve Hizmetlerin Yap-İşlet-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanunun Uygulama Usul Ve Esaslarına İlişkin Karar

          (c) 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu

I- Yap-işlet-devret modeli ne anlama gelmektedir?

     Kamu iktisadi teşebbüsleri dahil tüm kamu kurum ve kuruluşlarınca yüksek teknoloji veya maddi kaynak gerektiren yatırım ve hizmetlerin, yap-işlet-devret modeli kapsamında yaptırılması mümkündür. 

     Yap-işlet-devret modeli; yüksek teknoloji veya maddi kaynak ihtiyacı duyulan projelerin gerçekleştirilmesinde kullanılmak üzere geliştirilen, özel bir finansman modelidir.  Bu modelde, elde edilecek kâr da dahil yatırım bedelinin sermaye şirketine veya yabancı şirkete, şirketin işletme süresi içerisinde ürettiği mal veya hizmetin idare veya hizmetten yararlananlarca satın alınması suretiyle ödenmesi öngörülür. 

     Yap-işlet-devret kapsamında yaptırılabilecek yatırımlar;  köprü, tünel, baraj, sulama, içme ve kullanma suyu, arıtma tesisi, kanalizasyon, haberleşme, kongre merkezi, kültür ve turizm yatırımları, ticari bina ve tesisler, spor tesisleri, yurtlar, tema parklar, balıkçı barınakları, silo ve depo tesisleri, jeotermal ve atık ısıya dayalı tesisler ve ısıtma sistemleri elektrik üretim, iletim, dağıtım ve ticareti maden ve işletmeleri, fabrika ve benzeri tesisler, çevre kirliliğini önleyici yatırımlar,otoyol, trafiği yoğun karayolu, demiryolu ve raylı sistemler, gar kompleksi ve istasyonları, teleferik ve telesiyej tesisleri, lojistik merkezi, yeraltı ve yerüstü otoparkı ve sivil kullanıma yönelik deniz ve hava alanları ve limanları, yük ve/veya yolcu ve yat limanları ile kompleksleri, Kanal İstanbul ve benzeri su yolu projeleri, sınır kapıları ve gümrük tesisleri, milli park (özel kanunu olan hariç), tabiat parkı, tabiatı koruma alanı ve yaban hayatı koruma ve geliştirme sahalarında planlarda öngörülen yapı ve tesisleri, toptancı halleri ve benzeri yatırım ve hizmetlerin yaptırılması, işletilmesi ve devredilmesidir.

     Anlaşılacağı üzere, ilgi (a) Kanuna göre sermeye şirketleri veya yabancı şirketler eli ile yukarıda belirtilen yatırım ve hizmetlerin gerçekleştirilmesi,  bu yatırım ve hizmetlerin, ilgili kamu ve kuruluşları (kamu iktisadi teşebbüsleri dahil) tarafından görülmesine ilişkin kanunların istisnasını oluşturmaktadır. 

II- Yap-işlet-devret modelinin uygulanması 

     Yap-işlet-devret modeli çerçevesinde sermaye şirketleri veya yabancı şirketler eli ile gerçekleştirilmesindeki usul ve esasları Cumhurbaşkanınca yürürlüğe konulur.  Bu kapsamda, şirketlerde aranılacak özellikler, sözleşmelerin içeriği, yatırım sonucu oluşacak mal ve hizmetlerin ücretinin belirlenmesine uygulanacak kriterler ve konuya ilişkin diğer ilkeler belirlenir.  

     Yap-işlet-devret modeli kapsamında yatırım ve hizmet almak isteyen idarelerin öncelikle, bu işin finansını sağlayacak garantileri ve onay işlemini yaptırmaları gerekmektedir. Yap-işlet-devret modeli çerçevesindeki yatırım projeleri için idare adına sermaye şirketleri ya da yabancı şirketlere, kamu kurum ve kuruluşları ile bağlı ortaklıklarının ve mahalli idarelerin satın alacakları mal ve hizmet bedelleri ile kamu kuruluşlarınca, bu şirketlere taahhüt edilmiş üretim girdilerinin temin edilememesi halinde ilgili sözleşme çerçevesinde ortaya çıkabilecek ödeme yükümlülükleri için garanti vermeye, sözleşme hükümleri gereği malî yükümlülük altına giren kamu kurum ve kuruluşları ile fonlar lehine garanti vermeye, gerektiğinde, proje ile ilgili anlaşmalardaki koşullar çerçevesinde köprü krediler sağlanmasına veya sağlanacak bu krediler için geri ödeme garantisi vermeye ve yap-işlet-devret modeline dayanan tesisin ve/veya şirket hisselerinin söz konusu projelere ilişkin anlaşmalardaki koşullara uygun olarak satın alınması halinde de dış kredi borçlarını yüklenecek kamu kurum ve kuruluşları ile bağlı ortaklıklarının ve mahalli idarelerin lehine, finansör kuruluşlara garanti vermeye ve garanti koşullarını belirlemeye Cumhurbaşkanı yetkilidir.

     Yatırım ve hizmetleri yap-işlet-devret modeline göre yaptırmak isteyen idareler, projeye ilişkin ön yapılabilirlik etüdüyle Yüksek Planlama Kuruluna müracaat ederler. Yüksek Planlama Kurulu, söz konusu yatırım ve hizmetleri gerçekleştirmek için idareyi yetkilendirilebilir. Yap-işlet-devret modeli ile yapılacak projelerde ilgili idaresince 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu’na tabi olunmadan yapım ve işletme sürelerinde müşavirlik hizmet alımı yapılabilir. Söz konusu hizmet alımına ilişkin esas ve usuller ilgili bakanlıklar tarafından belirlenir.

     Yap-işlet-devret modeli kapsamında gerçekleştirilen yapım işlerinde en önemli unsurlardan birisi de inşaatın yapılacağı yerin kamulaştırılması sorunudur. Gerekli kamulaştırma işlemleri idare tarafından ilgi (c) Kanun hükümlerine göre yapılır. Kamulaştırılan taşınmazın mülkiyeti idareye aittir. Ancak kamulaştırma bedelinin tamamen veya kısmen sermaye şirketi veya yabancı şirketçe ödenmesi hususu, idare ile bu şirketler arasında yapılacak sözleşmelerde hükme bağlanabilir.

     Yap-işlet-devret modeli çerçevesinde gerçekleştirilecek yatırım ve hizmetlere ilişkin uygulama sözleşmeleri; yetkili idarelerin bağlı, ilgili veya ilişkili olduğu Bakanın onayı alınarak, sermaye şirketi veya yabancı şirket ile imzalanır. İdare ile sermaye şirketi veya yabancı şirket arasında yapılacak sözleşme, özel hukuk hükümlerine tabidir.

III- Yap-işlet-devret modeli sözleşmelerde; ücretlerin belirlenmesi ile katkı payı ve hazine garantisi

     Yatırım ve/veya hizmetin belirlenen süre içerisinde projelendirilmesi, finansmanı, kurulması ve işletilmesinden sermaye şirketi veya yabancı şirket sorumludur. Bu şirketlerin sözleşmede öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmemesi halinde, idarenin uğrayacağı zararın tazminine ilişkin hükümler sözleşmede yer alır. Ayrıca sözleşmelerde, idare tarafından yapılacak ödemelerin gecikmesi halinde, uygulanacak gecikme faizine ilişkin hükümlere de yer verilebilir.

     Yapılacak sözleşmelerde sermaye şirketinin veya yabancı şirketin yapım ve işletmesini üstleneceği yatırım ve hizmetin süresinin belirlenmesinde yatırım bedelinin (elde edilecek kar dahil) ve yatırım için sağlanan kredilerin geri ödeme süresi ile projenin mahiyeti, sermayenin miktarı ve işletme esasları dikkate alınır. 

     Yap-işlet-devret modeli ile gerçekleştirilecek yatırım sonucu üretilecek mal ve/veya hizmetlerin karşılığı olarak ödenecek ücretler veya katkı payları, Cumhurbaşkanı kararıyla yürürlüğe konulacak usul ve esaslar uyarınca gerekli görülen hallerde idarenin bağlı veya ilgili bulunduğu bakan tarafından belirlenir.

     Merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri tarafından sözleşmeye bağlanan katkı paylarının karşılığı, ilgili idarelerin yılı bütçelerine ödenek olarak konulur. Bu kapsamda bir yılda sözleşmeye bağlanacak katkı payı ödemeli yatırımların toplamı, ilgili yıl merkezi yönetim bütçesinin sermaye giderleri toplamının yüzde ellisini geçemez. İlgili yıl bütçelerinden ödenecek katkı paylarının toplamı ise yılı merkezi yönetim bütçesinin sermaye giderleri toplamının yüzde yirmisini geçemez. Cumhurbaşkanı söz konusu oranları iki katına kadar artırmaya veya sıfıra kadar indirmeye yetkilidir. 

     Görevli şirketçe üretilen mal ve hizmetler için idare tarafından talep garantisi verilebilir. Ancak, talep garantisi verilmesi öngörülen sözleşmelerde, garanti edilen mal ve hizmet düzeyinin üzerinde talep gerçekleşmesi durumunda hasılat paylaşımının ne şekilde yapılacağı hususu düzenlenir.

     Yatırım bedelinin idare veya hizmetten yararlananlarca ödenmesinin mümkün olduğu yap-işlet-devret projelerinde, sözleşme tarafı merkezi yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin, işletme süresi içinde taahhüt ettikleri garanti kapsamında doğabilecek ödeme yükümlülükleri, idare bütçelerinden ödenir.

     Ücretle ilgili düzenlemeler katkı payı hakkında da uygulanır. Mal veya hizmet türleri veya bunların tüketim veya kullanım miktarları ya da kalite, güvenlik ve diğer değerlendirme kriterleri itibarıyla farklı ücretler uygulanabilir. Ücretler, tüketim veya kullanım miktarlarının alt ve üst sınırlarına göre aralıklar itibarıyla topluca belirlenebilir.

     Yap-işlet-devret modeli çerçevesinde idare ile sermaye şirketi veya yabancı şirketin yapacağı bütün iş ve işlemler 488 sayılı Kanuna göre alınan damga vergisi ile 492 sayılı Kanun uyarınca alınan harçlardan muaftır.

IV- Sözleşmenin sona ermesi 

     Yap-işlet-devret modeli sözleşmelerin süresi en fazla 49 yıl olabilir. Sermaye şirketi veya yabancı şirket tarafından yapılan yatırım ve hizmetler, sözleşmenin sona ermesi ile birlikte her türlü borç ve yükümlülüklerden arındırılmış, bakımlı, çalışır ve kullanılabilir durumda, bedelsiz şekilde, kendiliğinden idareye geçer.

V. Sonuç

     Kısa vadede kendisine tahsis edilen ödenek ile yatırım yapma olanağı bulamayan idareler, yukarıda özetlediğim şekilde yap-işlet-devret modeli kapsamında sözleşme gerçekleştirebilirler. 

     Ancak bu modelin uygulanmasında, kamuoyu ve Kamu İhale Kurumu denetimi eksikliği, rekabetin ve şeffaflığın yetersizliği gibi faktörler, yolsuzluk riskinin yüksek olmasını da beraberinde getirmektedir. Üstelik yap-işlet-devret modeli projelerin geleceğe yönelik olarak 49 yıla kadar, idareleri ve dolayısıyla halkı taahhüt altına sokması da ekonomik bağımlılık anlamına gelmektedir. Keza Türkiye’de son yıllarda uygulanan yap-işlet-devret modeli uygulamalar, kamuoyunda oldukça fazla şekilde eleştirilmiş, bu yöntemi uygulayan idareler ise ikna edici açıklamalarda bulunamamışlardır. 

     Yüzyıllarca kapitülasyonlarla sömürüldükten sonra, Kurtuluş Savaş ve Lozan Anlaşmasıyla ekonomik bağımsızlığını elde eden Türk Halkının;  yap-işlet-devret modeli gibi ekonomik bağımlılık getiren sözleşmelere sıcak bakması ise beklenmemelidir. 03.03.2025

İlyas KILIÇ

Kamu Yönetimi Uzmanı

İhale ve Sözleşme Danışmanı

Kılıç Kurumsal Danışmanlık A.Ş. Ynt. Krl. Bşk.